Święto Zmarłych niejedno ma oblicze

Już za kilka dni będziemy obchodzili Święto Zmarłych. Niemal wszyscy spotkamy się na cmentarzach, przy grobach bliskich. Jakże często to tam coraz częściej spotykają się całe rodziny, na co dzień mijające się w biegu, wymawiające się od spotkania brakiem czasu i natłokiem obowiązków. Właśnie to jest najbardziej zadziwiające, że dopiero w miejscu spoczynku zmarłych znajdują czas na wymianę grzeczności i krótką rozmowę o… właśnie o czym? O życiu, czy śmierci? O tym, co dzieje się w ich zabieganym świecie; czy też o bliskim, którego pochowano w grobie? To pozostaje już ich tajemnicą.

W każdym razie, 1 listopada w Polsce jest dniem zadumy, refleksji nad przemijaniem i wspominania tych, którzy odeszli. W większości wiązanek możemy dostrzec chryzantemy – symbol wieczności lub lilie – symbol nieśmiertelności, boskiej łaski, przebaczenia win i duszy oczyszczonej z grzechów, a znicze stawiane na grobach są obecnie bardziej symbolem pamięci, niż wyobrażeniem duszy unoszącej się do nieba lub zapomnianym sposobem na rozjaśnienie ciemności i ogrzanie błąkającej się duszy. Wielu ludzi traktuje ten czas jako element tradycji, a przecież Święto Zmarłych niejedno ma imię i jest obchodzone na różne sposoby.

            W Polsce zatarły się nieco dwa dni, podczas których wspomina się zmarłych. 1 listopada to w rzeczywistości Dzień Wszystkich Świętych, upamiętniający chrześcijan, którzy zostali zbawieni i przebywają w niebie. Natomiast 2 listopada jest Dniem Zadusznym (Zaduszki), poświęconym wszystkim wiernym zmarłym. Niezależnie od dnia, są one wyrazem przekonania o obcowaniu świętych, zmartwychwstaniu ciał, życiu wiecznym i skuteczności modlitwy wstawienniczej. Stąd mamy także tzw. „wymienianki” lub „wypominki”, kiedy to podczas mszy świętej wymienia się imiona zmarłych, by modlić się za ich dusze, by dostąpiły wiecznego odpoczynku w Domu Ojca.

            Historia obu chrześcijańskich świąt sięga jeszcze starożytności. W IV wieku n.e. w kościołach wschodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego wspominano wszystkich męczenników. Daty były jednak zróżnicowane i tak dla przykładu w Edessie było to 13 maja, zaś w Konstantynopolu w pierwszą niedzielę po Zielonych Świątkach. Święto 1 listopada ku czci Zbawiciela, Maryi, apostołów, męczenników i wyznawców ustanowił dopiero papież Grzegorz III w 741 roku w Rzymie. Polecił wówczas, by tego dnia odprawiać nabożeństwa i modlić się do wszystkich świętych. Decyzja ta była z całą pewnością podjęta z uwagi na fakt, że w Anglii i w państwie Franków obchodzono dawne święta.

            Nieco podobna jest tradycja 2 listopada, a mianowicie Dnia Zadusznego. Wywodzi się on ze zwyczajów mnichów, którzy odprawiali wówczas nabożeństwa za zmarłych współbraci. W IX wieku zaczęto obejmować modlitwami również innych zmarłych chrześcijan. Ostatecznie, w 998 roku Odylon – opat benedyktyńskiego klasztoru w Cluny wyznaczył 2 listopada za dzień modlitw za wszystkich wiernych zmarłych. Początkowo nakaz ten obejmował klasztory należące do kongregacji z Cluny, ale z czasem przejęły je inne zakony. W 1311 roku Stolica Apostolska wprowadziła Dzień Zaduszny do kalendarza i święto powoli upowszechniło się w całej chrześcijańskiej Europie. W Polsce najstarsza informacja o Zaduszkach pochodzi z początków XIV wieku. 

Warto wiedzieć, że Święto Zmarłych sięga jednak swymi korzeniami czasów przedchrześcijańskich. Kult zmarłych towarzyszył Słowianom, Celtom, Germanom, Rzymianom i wielu innym cywilizacjom. Obchody przypadały zaś najczęściej właśnie na okres jesieni i początek listopada. Mawiano, że właśnie w te dni granica między światem żywych i światem zmarłych jest najcieńsza i dlatego tak  łatwo spotkać się można wówczas z duszami przodków.

DZIADY

Tradycyjnym, przedchrześcijańskim świętem zmarłych w Polsce były tzw. Dziady, których istotą było obcowanie żywych z umarłymi, by pozyskać przychylność zmarłych przodków (dziadów) we wszystkich aspektach życia, w szczególności zaś w zapewnieniu płodności i urodzaju. W zależności od regionu, święto to nazywano również pominkami, Zaduszkami, Radecznicą lub przewodami. Jeszcze w XIX wieku na wschodzie Polski odprawiano uroczystości ofiarne z przywoływaniem duchów. W całym kraju starano się również nie wychodzić z domu w noc zaduszkową z 1 na 2 listopada, gdyż wierzono, że w drodze można spotkać umarłych, którzy aż do świtu błąkają się po rozstajach, cmentarzach i uroczyskach, szukając pomocy, modlitwy lub ofiary. Niekiedy zamykano karczmy, zakazywano śpiewu i muzyki. Nie zbliżano się też do kościoła, gdyż o północy zmarli księża mieli odprawiać msze dla zmarłych. Dlatego tej nocy pozostawiano otwarte świątynie i mszał na ołtarzu. Jeszcze w początkach XX wieku przygotowywano w wieczór zaduszkowy potrawy i napitki, które stawiano na progu dla zmarłych. Zwyczaje nie pozwalały także wykonywać niektórych czynności, by przypadkiem nie skrzywdzić duszy, która przyszłaby w odwiedziny. Do tych zajęć należały między innymi: deptanie kapusty, przędzenie, tkanie, klepanie masła, maglowanie, wylewanie pomyj, czy spluwanie.

SAMHAIN

            Samhain było najważniejszym celtyckim świętem związanym z zakończeniem roku według ich kalendarza.  Jest to nazwa iryjska i gaelicka, oznaczająca „koniec lata”. W Walii święto nazywano Calan Gaeaf „wigilią zimy”. Druidzi wierzyli, że właśnie o tej porze zaciera się granica między zaświatami, a światem żywych i otwierają się sidle (magiczne kurhany), przez które można swobodnie wędrować między światami. Na skutek tego wiele duchów – zarówno dobrych, jak i złych oraz istot nadprzyrodzonych mogło bez trudu przedostawać się do naszego świata. Poza tym wierzono, że bóg śmierci sprowadza na ziemię dusze osób zmarłych w minionym roku, aby odpokutowały swoje występki oraz tych, które się jeszcze nie narodziły. Miały one zamieszkać w żywych na okres następnego roku. Dlatego też Celtowie gasili wówczas wszelkie ogniska, kaganki i pochodnie, żeby ich domy wyglądały na zimne i niegościnne, a sami ubierali się w podarte ubrania i udawali brudnych włóczęgów, by nie chciał ich żaden duch. Wiele najważniejszych wydarzeń w irlandzkiej mitologii miało miejsce właśnie w święto Samhain. Jednym z nich było choćby przybycie mitycznego ludu Tuatha Dé Dannan (Dzieci bogini Danu). W jednej z legend bohater Neara Mac Nidhain tej nocy (z 31 października na 1 listopada) ścigał armię mieszkańców sidle, która najechała jego kraj, gdyż wiedział, że nie będą w stanie zamknąć przed nim kurhanów. 

HALLOWEEN

Halloween kojarzy się nam z wydrążonymi dyniami, w których pozapalano świece, przebranymi dziećmi biegającymi po domach z okrzykami: „Cukierek albo psikus” oraz balami przebierańców. Obchodzone jest 31 października, a zatem w dzień poprzedzający tradycyjne Święto Zmarłych. Święto obchodzone jest najhuczniej w Irlandii, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Do Polski dotarło w latach 90-tych, podobnie jak Walentynki.  Nazwa wywodzi się prawdopodobnie od „All Hallows’Eve” (wigilia Wszystkich Świętych), w skróconej wersji: All Hallows’E’en.

Dla dzieci jest to okazja, żeby przebrać się za ducha, wampira, demona, czarownicę lub inną postać i pobiegać po mieszkaniach lub domach sąsiadów, by zebrać słodycze albo wziąć udział w paradzie albo zabawie. Tymczasem nie jest to cel sam w sobie. Halloween wywodzi się prawdopodobnie z obchodzonego niegdyś w Europie święta z okazji końca jesieni i początku zimy, które w Irlandii zwano „Samhain” (koniec lata), w Walii „Nos Galan Gaeaf” (wieczór zimowy), zaś w Anglii „Blodmonath” (krwawy miesiąc). Było to święto, które łączyło radość z zebranych zbiorów i powrotu bliskich do domów oraz smutek związany z nadejściem zimy – czasu głodu, chłodu i mroku. Wierzono wówczas, że w tym dniu zaciera się granica między zaświatami, a światem żywych, zaś duchom łatwiej przedostać się na ziemię. Według tych przekonań pojawiały się duchy zarówno dobre i złe. Właśnie aby odstraszyć złe duchy, przebierano się w dziwne stroje i zakładano maski.

Zwyczaje te zaczęły zanikać pod wpływem chrześcijaństwa. W IX wieku uroczystość Wszystkich Świętych przeniesiono z maja na 1 listopada, łącząc niejako oba święta. W wyobraźni pobożnych ludzi dawny kult przekształcił się w święto, podczas którego należy modlić się za dusze zmarłych. Kolejna wielka zmiana nastąpiła w XVI wieku. Reformacja w Anglii zniosła doktrynę czyśćca i kult świętych, a tym samym oba święta (Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny) straciły rację bytu. W związku z tym na terenach brytyjskich Hallloween pozostało jako pewien relikt. Inaczej rzecz się miała w j Irlandii, gdzie przetrwały i połączyły się oba święta: zarówno tradycyjne Samhain, jak i Wszystkich Świętych. Imigranci, którzy podążyli za ocean z nadzieją na nowe życie, przenieśli swoje tradycje na tamtejszy grunt. Tak Halloween trafiło do Ameryki Północnej. W 1920 roku, w Anoka odbyła się pierwsza parada z okazji Halloween. Odtąd święto zaczęło zataczać coraz szersze kręgi. W II połowie XX wieku wróciło do Europy, już w bardziej skomercjalizowanej formie i zawładnęło wyobraźnią ludzi. Dlatego fakt, że dziecko przebierze się za ducha i zapuka do drzwi z wesołym okrzykiem „Cukierek albo psikus” nie świadczy bynajmniej o jakichś ciemnych mocach. To po prostu element kultury – kultury, która była obecna także na naszych ziemiach. Nie zapominajmy, że na przestrzeni wieków mieszkali tu również Celtowie, chyba najbardziej winni całego, zupełnie niepotrzebnego zamieszania.

DZIEŃ ZMARŁYCH (DIA DE MUERTOS)

            Tymczasem w Meksyku i Ameryce Środkowej (a także w wielu stanach USA, czy nawet w Europie) Dzień Zmarłych obchodzi się radośnie i w formie wesołej zabawy. Jest to najstarsze, religijno – etniczne święto, czczące życie pozagrobowe i rodzinne więzy. Obchodzone jest 1 i 2 listopada i bez żadnego problemu łączy się z katolickimi Zaduszkami (Dia de los Fieles Difuntos) i Wszystkich Świętych (Todos los Santos). Korzeni tego niezwykłego święta należałoby szukać w tradycji kultu przodków z epoki prekolumbijskiej, liczącej sobie około 3000 lat.

            W nieco innej formie święto obchodzili już Aztekowie, Majowie, Taraskowie, Nahua i Totonakowie. Rytuały przypadały wówczas na sierpień zwany Tlaxochimaco (narodziny kwiatów) i trwały przez cały miesiąc. Czuwała nad nimi bogini Mictecacihuatl, żona władcy Krainy Zmarłych i określana mianem królowej śmierci. Obecnie tę rolę przejęła symboliczna postać „la Catriny”. Obchody skupiały się podobnie jak współcześnie na oddawaniu czci tym, którzy odeszli. Zmiany nastąpiły w XVI wieku, kiedy przybyli do Ameryki hiszpańscy konkwistadorzy i postanowili nawrócić miejscowych na katolicyzm. Datę uroczystości przesunęli na początek listopada, by przypadające wówczas święta Wszystkich Świętych i Zaduszki odciągnęły uwagę od pogańskich praktyk. Zamiast tego nastąpiło przemieszanie obu tradycji. Dzień Zmarłych stał się wielkim festiwalem radości, podczas którego trwają huczne zabawy i uczty dla wszystkich członków rodzin: tak żywych jak i zmarłych. Na ulicach pojawiają się osoby przebrane i ucharakteryzowane na śmierć. Sama kostucha jest obecna wśród paradujących – czasem przystrojona w spódnice i falbany, innym razem z nałożonym na czaszkę sombrero. Mieszkańcy przystrajają swoje domy w kwietne łuki, wśród których dominują aksamitki. Do najbardziej charakterystycznych elementów tego święta należą: rymowanki zwane czaszkami, wizerunki pięknie wystrojonej śmierci (słynna kobieta kościotrup „la Catrina”), ludzkie czaszki z cukru spożywane przez całe rodziny, chleb zmarłych pokryty lukrem i przybierający różne kształty (niekiedy w formie zajączków z piszczelami lub czaszek), dekorowanie grobów kwiatami (wśród innych kwiatów duże znaczenie ma tu meksykańska aksamitka zwana kwiatem zmarłych), budowanie ołtarzy ku czci zmarłych i cmentarne pielgrzymki. Ten czas, to czas ogólnej zabawy, podczas której gośćmi honorowymi są zmarli. To dla nich przyrządza się najlepsze potrawy i gra ulubioną muzykę. Nie można też zapomnieć o świętej Santa Muerte (Świętej Śmierci), która jest wprawdzie odrzucana przez kościół katolicki, ale czczona przez ludność meksykańską. To kult, który jest połączeniem dawnych wierzeń Ameryki i wprowadzonej przez Hiszpanów religii katolickiej. Trudno nie zauważyć kostuchy w długim płaszczu, spoglądającej niemal z każdego stoiska, czy zza każdego muru.

            Dzień Zmarłych jest świętem radosnym, gdyż według mieszkańców Meksyku zmarli nadal żyją, a ich wywołane dusze biorą udział we wszystkich zabawach i ucztach zorganizowanych przez rodziny. Mimo wszelkich starań hiszpańskich konkwistadorów i misjonarzy, Meksykanie wciąż są ze śmiercią za pan brat.

Literatura: 

Fischer A., Święto umarłych, Lwów 1923

Kolankiewicz L., Dziady. Teatr święta zmarłych, Gdańsk 1999

Kowalska – Lewicka A., Zmarli są wśród nas. O obcowaniu zmarłych z żyjącymi, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. 9, 1994

Łomacz B., Dzień Zaduszny. w: Encyklopedia katolicka.. T. 4. Lublin 1995

Ogrodowska B., Zaduszki, w: Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Warszawa 2001

Pałęcki W., Wszystkich Świętych. w: Encyklopedia katolicka. T. 20. Lublin  2014

Synowiec O., dzieci szóstego słońca. W co wierzy Meksyk?, 2018

Wood J., Celtowie, Warszawa 2002